Ten wpis będzie wyjątkowy. Poświęcę go analizie biografii osób, których szachowe umiejętności niemalże dorównują programom komputerowym. Zaprezentowani mistrzowie, ba arcymistrzowie, zmienili sposób myślenia o „królewskiej grze”. Udowodnili, że nie jest to wyłącznie gra planszowa, ale też sposób na życie – zarówno zawodowe jak i osobiste. Ich partie są studiowane przez wielu rozpoczynających swoją przygodę szachistów, a także przez osoby już doświadczone. Co więcej, wielu psychologów i naukowców prześwietla ich życiorysy, profile osobowości, aby dowieść jakie cechy sprawią, że tytuł mistrza może być „na wyciągnięcie ręki”.
Część z tych wybitnych postaci nadal aktywnie uczestniczy w zawodach, szkoli przyszłych mistrzów i zaskakuje swoimi taktykami – skłaniając do zadania sobie pytania: „jak oni to robią?” Chciałabym prześledzić nie tylko ich styl gry i sposób na wygrywanie, ale też cechy charakteru, które przyczyniły się do rozgrywania partii na tak wysokim poziomie.
Po zapoznaniu się z życiorysami najwybitniejszych arcymistrzów (m.in. Garry’ego Kasparowa, Magnusa Carlsena, Bobby’ego Fischera, Josego Capablancy, Michaiła Tala, Emmanuela Laskera) doszłam do istotnych wniosków, którymi chciałabym się z wami podzielić. Jak to bywa w każdej dziedzinie sportu – nie sposób przedstawić cechy, które definitywnie muszą wystąpić i które zagwarantują zostanie mistrzem. Te osoby zyskały miano arcymistrzów w różnym wieku, a okres ich świetności i panowania „na królewskim tronie” był bardzo zróżnicowany. Na podstawie ich biografii pokuszę się o przestawienie cech i czynników, które mogły wpłynąć na wykształcenie ponadprzeciętnych umiejętności szachowych mistrzów świata.
Kim są szachowi geniusze? Dlaczego w dziedzinie szachów akurat oni mogą pochwalić się ogromnym sukcesem? Szachowi mistrzowie to w większości osoby, które już w dzieciństwie przejawiały szczególne zdolności, a ich potencjał intelektualny przewyższał potencjał rówieśników. Swoją przygodę z grą w szachy rozpoczęli zwykle między 4. a 12. rokiem życia. W ich biografiach dominował także aspekt związany z rodzinnym zamiłowaniem do „królewskiej gry” (pierwszymi nauczycielami byli w głównej mierze ojcowie): poznawania gry, rozbudzania miłości do szachów oraz wsparcia w byciu coraz lepszym. Jak można zauważyć – ten środowiskowy aspekt odegrał jedną z najważniejszych ról dla rozwoju talentu. Ponadto duża część przyszłych mistrzów dość wcześnie nauczyła się czytać, lubiła rozwiązywać łamigłówki, a większość z nich cechowała się doskonałą pamięcią oraz szybkością uczenia się.
Dominowały u nich zdolności matematyczne (Steinitz, Lasker, Euwe, Botwinnik, Tal, Karpow). Na dalszych pozycjach plasowały się zdolności lingwistyczne (Alechin – swobodnie operował sześcioma językami obcymi i Tal, który płynnie posługiwał się pięcioma językami) i muzyczne. Mistrzowie świata dużą wagę przywiązywali do edukacji. Część z nich mogło pochwalić się tytułem doktora (Lasker, Alechin, Botwinnik, Petrosjan), a nawet profesora (Euwe). Co ciekawe, wśród zainteresowań mistrzów świata wyraźnie górowały te sportowe. Do najczęściej uprawianych przez nich dyscyplin można zaliczyć: tenis ziemny (Capablanca, Fischer, Kasparow i Kramnik), pływanie (Euwe, Fischer, Kasparow i Anand), jazda na nartach (Kramnik, Fischer, Petrosjan, Botwinnik i Carlsen) oraz łyżwach (Fischer i Botwinnik).
Ponadto przyszli mistrzowie wyróżniali się cechami, które pozwoliły im w późniejszym czasie osiągać szczytowe miejsca w turniejach i zawodach szachowych: pracowitość, wola walki i nieustępliwość, odporność psychiczna, pewność siebie, umiejętność podejmowania decyzji, optymizm, intuicja i poczucie humoru. Do jednej z ciekawszych właściwości wybitnych szachistów zalicza się umiejętność tzw. rozpoznawania wzorców, czyli zdolności do trafnego kategoryzowania sytuacji. Dzięki niej szachista jest w stanie (po latach intensywnego treningu) szybko i często bezbłędnie ocenić sytuację na szachownicy, a jego umysł automatycznie wskaże mu najlepsze posunięcie.
Jednak nie wszystko było takie kolorowe, jak mogłoby się wydawać. Niektórzy mistrzowie zmagali się z poważnymi problemami natury psychicznej m.in. depresją, uzależnieniem od alkoholu, manią prześladowczą (Morphy). Najbardziej kontrowersyjnymi spośród mistrzów świata byli Alechin i Fischer. Alechin nadużywał alkoholu. Na szczęście w odpowiednim czasie zdecydował się na terapię odwykową i uregulowanie swojego trybu życia. Z kolei Fischer był osobą bezkompromisową, skłonną do konfliktów. Wojował i sprzeciwiał się światu. Od najmłodszych lat cechowały go: skrytość, nieufność, zamknięcie w sobie, niezdolność do współpracy i komunikowania się z otoczeniem.
Jak można zauważyć mistrzowie pod wieloma względami byli do siebie podobni. Jednak w związku z tym, że osoby te dorastały w innych okresach czasu, w różnych rodzinach, miały różne doświadczenia życiowe – nie da się ukryć, że w wielu kwestiach po prostu posiadały odmienne zdanie i poglądy. Mistrzowie prezentowali rozmaite style gry, przyjmowali różne zagrania taktycznie, w różnym stopniu byli skłonni do podejmowania ryzyka, inaczej rozumieli słowo rywalizacja (część z nich taktowała szachy jako sztukę, naukę, a część jako bezwzględną walkę i atak). Każdy z nich przejawiał odmienny styl myślenia oraz sposób rozwiązywania problemów.
Bycie mistrzem to kompilacja wielu zmiennych, czego doskonałym przykładem są profesjonalni szachowi gracze. Zdaniem wielu trenerów rozwój szachowego talentu zależy od czynników związanych z samym szachistą (jego cech, umiejętności, predyspozycji czy zachowań), jak również z nim niezwiązanych (czynniki środowiskowe). Podkreśla się, że już u małych dzieci możliwe jest odkrywanie i rozwijanie ich predyspozycji. Predyktorami uzdolnień szachowych są przede wszystkim zdolność do analizy i syntezy, dobra pamięć, logiczne myślenie, łatwość uczenia się, uwaga i koncentracja, a także motywacja do nieustannej nauki.
Dla mnie do najważniejszych aspektów w drodze do sukcesu należą: dyscyplina – pozwala systematycznie i konsekwentnie realizować zaplanowane działania, pomaga skrupulatnie i starannie wykonywać powierzone zadania oraz umiejętność czerpania radości z wykonywanych zadań – dzięki temu człowiek z satysfakcją realizuje kolejne cele oraz odnosi sukcesy zarówno na polu prywatnym jak i zawodowym.
Można zauważyć, że pomimo występujących różnic między arcymistrzami – są wartości, które łączą ich wszystkich – zamiłowanie do sportu przyprawione ciężką pracą i wielogodzinnymi treningami. Nie da się ukryć, że aby osiągnąć mistrzostwo w jakiejkolwiek dziedzinie, potrzebny jest czas – na zdobywanie wiedzy, na szkolenia, na treningi, na studiowanie literatury, na uczenie się od najlepszych. Warto wspomnieć także o tej drugiej – mniej przyjemnej stronie medalu. Wielu mistrzów nie poradziło sobie z presją otoczenia oraz oczekiwaniami, jakie mieli wobec siebie. Część z nich cierpiała na różne zaburzenia psychiczne. Cechy osobowości tj. niestabilność emocjonalna, brak odporności na stres, większa skłonność do doświadczania lęku, smutku, napięcie, nacisk na bycie najlepszym, perfekcjonizm, z którym wiąże się przekraczanie niekiedy nieprzekraczalnych granic i stawianie sobie nierealistycznie wysoko poprzeczki, negatywnie wpływały na psychikę graczy.
Osobowość człowieka to skomplikowana struktura, która jest efektem działania czynników zarówno środowiskowych jak i wrodzonych. Dlatego zadbajmy o to, aby nasze zdrowie psychiczne stawiać na pierwszym miejscu i nieustannie o nie dbać. Dobrostan, w którym człowiek realizuje swoje pasje i możliwości, skutecznie radzi sobie ze stresem dnia codziennego, pracuje produktywnie, właściwie rozpoznaje i nazywa własne emocje i uczucia, potrzeby i oczekiwania, a także urzeczywistnia swoje marzenia jest najwyższa wartością ludzkiej egzystencji. Należy także zrozumieć, że żadna skrajność nie jest dobra, a gonitwa za ideałem może okazać się dla nas pułapką i odbić się na naszym zdrowiu nie tylko fizycznym, ale przede wszystkim psychicznym. Grajmy i realizujmy swoje pasje – Z UMIAREM! 🙂
Autor: Wirginia Szymańska
Email: wirginia.mroczkowska@wp.pl
Grafika: Barbara A Lane / Pixabay
Szachy po godzinach 